Anadolunun Önemli Tıbbi Bitkileri I : Karakafesotu
Symphytum sp.
Familyası: Boraginaceae (hodangiller)
İngilizce adı: Comfrey root
Almanca adı: Beinwell
Fransızca adı: Racine de consoide
Ülkemizin
bir “bitki cenneti” olduğunu hep söylemiş, bu özelliğimizle hep
övünmüşüzdür. Ancak bu bitkileri ne kadar değerlendirebildiğimiz
konusunda, “bitki cenneti” tanımlamasının, ülkemizde yapılan
çalışmalarla desteklenemediği görülür.
Dünyad
a 25-30 türü yayılışı görülen karakafesotunun 24 türü ülkemizde yetişmektedir ve 11 türü de endemiktir.
a 25-30 türü yayılışı görülen karakafesotunun 24 türü ülkemizde yetişmektedir ve 11 türü de endemiktir.Dünyada karakafesotu tıbbi amaçlı olarak oldukça yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.
Karakafesotundan
geliştirilen ürünler, birçok rahatsızlığın tedavisinde kullanılmakta;
birçok kozmetik ürünün de formulasyonuna girmektedir.
Latince adı Symphytum, birleştiren bitki anlamına gelmektedir. (Sym: Kaynaştırmak, birleştirmek / Phytos:
Bitki) Latince adı tıbbi özelliği konusunda ipucu vermektedir.
Türkçe’de kökleri kafes gibi olduğundan "kafesotu"; yaprakları merkep
kulağını andırdığından "merkepkulağı"; kemik rahatsızlıklarında
kullanıldığından "kemik kökü"; yaraları iyileştirdiğinden "yarakökü"
isimleriyle bilinmektedir.
İ.Ö.
4. yüzyıldan beri tedavide yara iyileştirici olarak kullanılmaktadır.
Plinius: "Kuşbaşı olarak ocakta kaynatılan etin içine karakafesotu
kökünden bir tutam atılsa bir süre sonra parçalar bütün olur“ demiştir.
Bileşimindeki mineraller sebebiyle bir zamanlar olası açlığa karşı alternatif gıda olarak görülmüştür.
Astrolojide satürnle temsil edilir. Oğlak burçlarının bitkisidir. Oğlak burçlarının kemiklerinin hassas olduğu bilinmektedir.
Anadolu,
İran ve Macaristan kökenlidir. 19. yy'da İngiltere'de, 1960'tan sonra
ABD'de yaygın şekilde yetiştirilmeye başlanmıştır.
Avrupa, Asya ve Güney Amerika kıtalarında yayılış gösterir.
Botanik özellikleriKarakafesotları 30-120 cm boylanabilen, sert tüylerle kaplı gövde yapısına sahip, haziran ortasından eylül sonuna kadar beyaz, erguvani ve nadiren de pembe renkli çiçekler açan çok yıllık, otsu bitkilerdir. Çiçekler 10-20 adettir. Çanak yaprak yarısına kadar veya tabanına kadar bölünmüştür.
Türkiye’deki bazı karakafesotu türleri :
Symphytum anatolicum – Anadolu karafesotu (Endemik)
Symphytum pseudobulbosum - Yalancı karakafesotu (Endemik)
Symphytum aintabicum – Antep karakafesotu (Endemik)
Symphytum armeniacum – Ermeni karakafesotu (Endemik)
Symphytum circinale – Zemberek karakafesotu (Endemik)
Symphytum icaricum – İkarya karakafesotu (Endemik)
Symphytum savvalanse – Şavvaltepe karakafesotu (Endemik)
Symphytum bornmuelleri – Bornmüller karakafesotu (Endemik)
Symphytum sylvaticum – Orman karakafesotu (Endemik)
Symphytum ottomanum – Osmanlı karakafesotu
Symphtum orientale – Doğu karakafesotu
Symphytum officinale – Tıbbi karakafesotu
Doğal yaşam alanları
700-2200 metre rakıma kadar yetişebilen dayanıklı bir bitkidir. Gölgeli koruluklar, kireçtaşı kayalıklar ve ormanlar; deniz seviyesine yakın yerlerde yetişir. Ladin ormanları, çayırlar, akarsu kıyıları ve gölgeli yerler doğal yetişme alanlarındandır. İstanbul’da Belgrat ormanı Kayın ve deretabanına yakın gürgen türlerinin olduğu bölgede ve mezarlıklarda, Gülhane parkında görülebilir.
Symphytum pseudobulbosum - Yalancı karakafesotu (Endemik)
Symphytum aintabicum – Antep karakafesotu (Endemik)
Symphytum armeniacum – Ermeni karakafesotu (Endemik)
Symphytum circinale – Zemberek karakafesotu (Endemik)
Symphytum icaricum – İkarya karakafesotu (Endemik)
Symphytum savvalanse – Şavvaltepe karakafesotu (Endemik)
Symphytum bornmuelleri – Bornmüller karakafesotu (Endemik)
Symphytum sylvaticum – Orman karakafesotu (Endemik)
Symphytum ottomanum – Osmanlı karakafesotu
Symphtum orientale – Doğu karakafesotu
Symphytum officinale – Tıbbi karakafesotu
Doğal yaşam alanları
700-2200 metre rakıma kadar yetişebilen dayanıklı bir bitkidir. Gölgeli koruluklar, kireçtaşı kayalıklar ve ormanlar; deniz seviyesine yakın yerlerde yetişir. Ladin ormanları, çayırlar, akarsu kıyıları ve gölgeli yerler doğal yetişme alanlarındandır. İstanbul’da Belgrat ormanı Kayın ve deretabanına yakın gürgen türlerinin olduğu bölgede ve mezarlıklarda, Gülhane parkında görülebilir.
Kültürü
Tohumla veya kök ayırma yoluyla üretilir.
Tohumla veya kök ayırma yoluyla üretilir.
Tohumla üretim:
Ağustos sonu veya mart ortasında viyollere (çimlendirme kapları)
ekilir. Çimlenen fideler 5-10 cm boya ulaştığında araziye şaşırtılır.
Kök ayırma ile üretim: Kökler sonbaharda topraktan çıkarılır. Her bir kök parçalara ayrılarak yeni bireyler elde edilir.
İklim isteği
Tam güneş alan veya yarı gölge alanlarda iyi gelişir. Gelişim döneminde don zararından korunmalıdır.
Tam güneş alan veya yarı gölge alanlarda iyi gelişir. Gelişim döneminde don zararından korunmalıdır.
Toprak isteği
Rutubetli, azotca zengin, humuslu, gevşek yapılı topraklarda iyi gelişir.
Rutubetli, azotca zengin, humuslu, gevşek yapılı topraklarda iyi gelişir.
Su isteği
Rutubetli topraklarda yetiştirileceğinden suya gereksinimi yoktur.
Rutubetli topraklarda yetiştirileceğinden suya gereksinimi yoktur.
Hasat
Kökleri
erken ilkbaharda veya sonbaharda bitkinin dinlenme dönemine girdiğinde
hasat edilir. Köklerin kolayca sökülebilmesi için hasadın yağışlı
havalardan sonra yapılması önerilir.
Yapraklar bitkinin çiçek açma zamanında (haziran – eylül) hasat edilir.
Kökleri
erken ilkbaharda veya sonbaharda bitkinin dinlenme dönemine girdiğinde
hasat edilir. Köklerin kolayca sökülebilmesi için hasadın yağışlı
havalardan sonra yapılması önerilir.Yapraklar bitkinin çiçek açma zamanında (haziran – eylül) hasat edilir.
Kurutma
Bitki gölgede veya 40-60 C ısılı fırınlarda kurutulur.
Kuru köklerin dışı koyu kahve; içi beyaz ve sarıdır. Kökler kokusuzdur.
Bitki gölgede veya 40-60 C ısılı fırınlarda kurutulur.
Kuru köklerin dışı koyu kahve; içi beyaz ve sarıdır. Kökler kokusuzdur.
Fitokimyasal maddeleri
70 kadar etkili madde içerir.
En önemli etkili maddesi allantoindir. Allantoin en fazla köklerinde bulunur. Yapraklarında köklerine göre 6/1 oranında allantoin bulunur.
Symphtosynoglosin alkaloidleri, musilaj, kolin, tanen, saponin, asparagin, sympyhtin, resin, inulin, fenolik asitler, echimidin, askorbik asit, sakroz, rosmarinik asit, uçucu yağ içerir.
Vitaminler: A B1, B2, B3, B5, B6, B12, C, E
Minareller: Kalsiyum, fosfor, potasyum, krom, kobalt, magnezyum, demir, manganez, sodyum, bor, lead, sulfür, molibden, çinko
70 kadar etkili madde içerir.
En önemli etkili maddesi allantoindir. Allantoin en fazla köklerinde bulunur. Yapraklarında köklerine göre 6/1 oranında allantoin bulunur.
Symphtosynoglosin alkaloidleri, musilaj, kolin, tanen, saponin, asparagin, sympyhtin, resin, inulin, fenolik asitler, echimidin, askorbik asit, sakroz, rosmarinik asit, uçucu yağ içerir.
Vitaminler: A B1, B2, B3, B5, B6, B12, C, E
Minareller: Kalsiyum, fosfor, potasyum, krom, kobalt, magnezyum, demir, manganez, sodyum, bor, lead, sulfür, molibden, çinko
Geleneksel kullanımı
Gıda olarak kullanımı:
Yaprakları tuzlu su içerisinde bekletilerek dahilen besleyici ve hazmı kolaylaştırıcı olarak kullanılır. Yaprakları haşlanıp kavrularak yemeği yapılır. Taze yaprakları salatalara katılır. Gövdesi kaynatılıp soyularak kuşkonmaz gibi yemeği yapılır.
Tıbbi kullanımı:
Yaprakları yara iyileştirici, öksürük kesici, iltihap giderici olarak kullanılır. Akne, çıban ve sedef gibi cilt rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılır.
Gıda olarak kullanımı:
Yaprakları tuzlu su içerisinde bekletilerek dahilen besleyici ve hazmı kolaylaştırıcı olarak kullanılır. Yaprakları haşlanıp kavrularak yemeği yapılır. Taze yaprakları salatalara katılır. Gövdesi kaynatılıp soyularak kuşkonmaz gibi yemeği yapılır.
Tıbbi kullanımı:
Yaprakları yara iyileştirici, öksürük kesici, iltihap giderici olarak kullanılır. Akne, çıban ve sedef gibi cilt rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılır.
Tıbbi kullanımıKökleri (Symphyti radix) ve yaprakları (Symphyti folia) tedavide kullanılır. Bütün zamanların en önemli tıbbi bitkilerinden biridir. İ.S. I. yy.’da Dioscorides yara kapatıcı, kırık kemikleri kaynatıcı olarak kullanmıştır. Romalı doğabilimci Plinius et parçalarını karakafes köküyle pişirdiğinde etlerin tek bir kütle haline geldiğini tespit etmiştir. Nicholas Culpepar (1653) Akciğer hastalıklarına tavsiye etmiştir. Ağrı kesici, büzüştürücü, yumuşatıcı, balgam söktürücü ve yara iyileştirici olarak bilinmektedir. Mide ülserleri, kalın bağırsak sendromu, solunum yolları rahatsızlıklarını tedavi edici olarak kullanılmıştır.
Yaralanma, ezik, burkulma, kırık-çıkık gibi durumlarda haricen veya dâhilen kullanılır.
Omurga, bağ dokusu ve kan dolaşımı bozukluklarında da kullanılmaktadır.
Allontoin
maddesinin hücre yenileme özelliği vardır. Bu madde sebebiyle yara
tedavisi ve kemiklerlerle ilgili rahatsızlıklarda kullanılmaktadır. Yara
izlerinin tedavisinde de olumlu sonuçlar alınmıştır. Kırık kemikleri
bağdaştırıcı, romotoid artrit ağrılarını giderici, egzama iyileştirici,
cilt çatlaklarını önleyici, yumurtalık ve testisin çalışmasını
arttırıcı, diyabetik yaraları iyileştirici olarak kullanılır.
Tanen ve zamk maddeleriyle bere ve sıyrıkların tedavisinde uygulanmaktadır.
Homeopatik
tedavide, kemik iltihaplanması, kemik aşınması, eklem ağrıları,
kıkırdak rahatsızlıkları, kiriş bağlarının iltihaplanması, kas ağrıları,
iç kanama, ezilme, burkulma ve morarma gibi rahatsızlıklara karşı
kullanılır.
Tıbbi kullanımıyla ilgili araştırmalar
6 ay boyunca, kendi ağırlıklarının üç katı kadar karakafes yaprak ve kökü verilen farelerde karaciğer kanseri gözlenmiştir. Günde 3-4 bardak karakafes çayı içen bir insanda 140 yıl sonra farelerdeki etki görülür.
Sinek ısırıkları veya herhangi bir böcek ısırığı sonucu oluşan durumlarda fayda sağladığı belirlenmiştir.
2007 yılında yapılan bir çalışmaya göre artrit olan dizlerde ağrıda azalma ve dizde hareket artışı görülmüştür.
Dozaj
Çay (Dekoksiyon) : 1/10 oranında hazırlanan çay günlük 5-10 gr kullanılabilir.
Tentür (Alkollü özüt): 45 C alkolle 1/5 oranında hazırlanan tentür günde 15-20 damla kullanılabilir.
4-6 hafta süreyle kullanılabilir.
Çay (Dekoksiyon) : 1/10 oranında hazırlanan çay günlük 5-10 gr kullanılabilir.
Tentür (Alkollü özüt): 45 C alkolle 1/5 oranında hazırlanan tentür günde 15-20 damla kullanılabilir.
4-6 hafta süreyle kullanılabilir.
Uyarılar
Bileşimindeki pirolizidin alkoloidleri (echimidin, echinatin) en fazla köklerinde bulunur; bu maddelerin karaciğer hasarına neden olabileceği kaydedilmiştir. Ancak bu hasarın oluşmayacağı yönünde de ciddi araştırmalar yapılmış ve sonuçları açıklanmıştır. (Bu etki dahilen alındığında görülür.) Kullanım dozlarına uyulduğu sürece istenmeyen etkiler görülmemektedir.
Pirolizidinler hayvanlarda ciddi kayıplara neden olmaktadır.
Bileşimindeki pirolizidin alkoloidleri (echimidin, echinatin) en fazla köklerinde bulunur; bu maddelerin karaciğer hasarına neden olabileceği kaydedilmiştir. Ancak bu hasarın oluşmayacağı yönünde de ciddi araştırmalar yapılmış ve sonuçları açıklanmıştır. (Bu etki dahilen alındığında görülür.) Kullanım dozlarına uyulduğu sürece istenmeyen etkiler görülmemektedir.
Pirolizidinler hayvanlarda ciddi kayıplara neden olmaktadır.
Reçeteler
Artrit
Merhemi iltihaplı bölgeye sürülür.
Sulu egzama
Bitki çayından hazırlanan kompres hastalıklı bölgeye tatbik edilir.
Çürük, kırık, çatlak ve doku incinmeleri
Lapa, merhem ve yaprak infusyonu çürük, kırık, çatlak ve kapalı doku incinmelerinde kullanılır.
Meme başı çatlakları
Krem veya kompres uygulanabilir. Emziren anneler için tavsiye edilmez.
Bel kemiği ve omurilik ağrıları
Karakafesotu banyosu yapılır.
Mide ve oniki parmak ülserleri
Sarı kantaronla karıştırılarak hazırlanan çayı içilir. (Demleme süresi 7 dakikadır.)
Genital iltihaplar
Oturma banyosu tavsiye edilir.
Kronik varikosel
Dekoksiyonu (kaynatarak elde edilen öz) sürülür.
Romatizma ve eklem şişlikleri
Tentürüyle, bölge hergün ovalanır.
Felç (belden aşağı)
Bitki kökünden hazırlanan lapa felçli bölgeye sarılır.
Varis ödemleri, kemik üstü deri iltihaplanmaları, ense ağrıları, tümörler
Sıcak lapa kompresleri uygulanır.
Kırık, varis, yara ve kemik iltihaplanmalar
Keten bezle sıcak lapa kompresleri uygulanır.
Burun kanaması
Yapraklardan hazırlanan toz kanama durdurucu olarak kullanılır.
Boğaz ağrısı ve iltihabı
Çayı ile gargara yapılır.
Öksürük
Yapraktan hazırlanan çay günde 2 bardak içilir.
Kuru ciltler için sıkılaştırıcı
Kök haşlaması cilde sürülür.
Merhemi iltihaplı bölgeye sürülür.
Sulu egzama
Bitki çayından hazırlanan kompres hastalıklı bölgeye tatbik edilir.
Çürük, kırık, çatlak ve doku incinmeleri
Lapa, merhem ve yaprak infusyonu çürük, kırık, çatlak ve kapalı doku incinmelerinde kullanılır.
Meme başı çatlakları
Krem veya kompres uygulanabilir. Emziren anneler için tavsiye edilmez.
Bel kemiği ve omurilik ağrıları
Karakafesotu banyosu yapılır.
Mide ve oniki parmak ülserleri
Sarı kantaronla karıştırılarak hazırlanan çayı içilir. (Demleme süresi 7 dakikadır.)
Genital iltihaplar
Oturma banyosu tavsiye edilir.
Kronik varikosel
Dekoksiyonu (kaynatarak elde edilen öz) sürülür.
Romatizma ve eklem şişlikleri
Tentürüyle, bölge hergün ovalanır.
Felç (belden aşağı)
Bitki kökünden hazırlanan lapa felçli bölgeye sarılır.
Varis ödemleri, kemik üstü deri iltihaplanmaları, ense ağrıları, tümörler
Sıcak lapa kompresleri uygulanır.
Kırık, varis, yara ve kemik iltihaplanmalar
Keten bezle sıcak lapa kompresleri uygulanır.
Burun kanaması
Yapraklardan hazırlanan toz kanama durdurucu olarak kullanılır.
Boğaz ağrısı ve iltihabı
Çayı ile gargara yapılır.
Öksürük
Yapraktan hazırlanan çay günde 2 bardak içilir.
Kuru ciltler için sıkılaştırıcı
Kök haşlaması cilde sürülür.
Lapa:
- Yapraklar doğranıp blendıra doldurulur, üzerini örtecek kadar su ilave edilir. Lapa haline gelinceye kadar blendırda çekilir.
- Çekilen lapa biraz unla (kök unu) dağılmayı önlemek için yoğrulur.
- Keten bir beze katman halinde yayılır.
- İstenen bölegelere sıcak olarak uygulanır.
- Yapraklar doğranıp blendıra doldurulur, üzerini örtecek kadar su ilave edilir. Lapa haline gelinceye kadar blendırda çekilir.
- Çekilen lapa biraz unla (kök unu) dağılmayı önlemek için yoğrulur.
- Keten bir beze katman halinde yayılır.
- İstenen bölegelere sıcak olarak uygulanır.
Tıbbi yağ:
- Çiçek açma zamanında toplanan herba (topraküstü kısım) ince kıyılır.
- Bir kavanoza konulur.
- Üzerini kapatacak kadar zeytinyağı –tercihen soğuk baskı- eklenir.
- Hava boşluklarını alması için karıştırılır ve kağıt havluyla kapatılır. (Karıştırma işlemi 3-4 gün yapılmalıdır.)
- 6 hafta bekletilir. Her gün çalkalanmalıdır.
- Süre sonunda koyu renkli şişelerde muhafaza edilir.
Tentür:
- Kökler parçalanır.
- %45’lik alkol hazırlanır.
- 1/5 oranında bitki ilave edilir.
- 3 hafta karanlık bir yerde bekletilir. Hergün çalkalanır.
- Süre sonunda koyu renkli şişelerde muhafaza edilir.
- Kökler parçalanır.
- %45’lik alkol hazırlanır.
- 1/5 oranında bitki ilave edilir.
- 3 hafta karanlık bir yerde bekletilir. Hergün çalkalanır.
- Süre sonunda koyu renkli şişelerde muhafaza edilir.
Nazım Tanrıkulu